Ο εμπρησμός του συνοικισμού Κάμπελ

 

 Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Αντιγόνη» η ιστορική μελέτη, αρχείο και λεύκωμα, του Μιχάλη Τρεμόπουλου «Τα τρία Ε (ΕΕΕ) και ο εμπρησμός του Κάμπελ», ένα βιβλίο που φωτίζει με ντοκουμέντα ένα σκοτεινό κομμάτι της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, καλά κρυμμένο για χρόνια.  

Το βιβλίο «Τα τρία Ε (ΕΕΕ) και ο εμπρησμός του Κάμπελ» αναφέρεται σε ένα σημαντικό κεφάλαιο της προπολεμικής Θεσσαλονίκης, που ο συγγραφέας Μιχάλης Τρεμόπουλος κατάφερε να ερευνήσει με πληρότητα, να βρει στοιχεία και φωτογραφίες που δημοσιεύονται για πρώτη φορά και να αποκαλύψει τη σχέση πολιτείας και Τύπου με την οργάνωση «Εθνική Ένωσις Ελλάς». Ανάμεσα στα ντοκουμέντα είναι και τα πρακτικά της απαλλακτικής δίκης των εμπρηστών του Κάμπελ και των ηθικών αυτουργών, τα οποία παρουσιάζονται ενδελεχώς.

Τα φαινόμενα του εθνικισμού, του φασισμού και του αντισημιτισμού του Μεσοπολέμου έχουν μεγάλη συνάφεια με σύγχρονές καταστάσεις και πρακτικές, που πρέπει να ερμηνευτούν και να αντιμετωπιστούν.

Η εμφάνισή της οργάνωσης «Εθνική Ένωσις ‘Ελλάς’» (ΕΕΕ ή 3Ε) το 1927 στη Θεσσαλονίκη και η ανάπτυξή της είναι αντίστοιχη των εξελίξεων στην Ελλάδα -και στην Ευρώπη- κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου και της Κατοχής. Με προσφυγικές ρίζες και πολιτικές διασυνδέσεις, η ΕΕΕ θα αναδειχθεί μετά το 1929 σε σημαντική εθνικιστική, αντισημιτική και αντικομουνιστική οργάνωση, συσπειρώνοντας χιλιάδες μέλη και δημιουργώντας δεκάδες παραρτήματα σε όλη την Ελλάδα καθώς και δορυφορικές ή συνεργαζόμενες οργανώσεις.

Κορυφαία στιγμή της αντισημιτικής και φασίζουσας δράσης της αποτελεί το πογκρόμ στο Κάμπελ αλλά και στους άλλους εβραϊκούς συνοικισμούς της πόλης τον Ιούνιο του 1931. Οι επιθέσεις, οι εμπρησμοί, οι νεκροί, οι τραυματίες και ο ξεριζωμός των φτωχών εβραίων, γεγονότα που απωθήθηκαν στο συλλογικό ασυνείδητο, είχαν ανάγκη από λεπτομερή καταγραφή, όπως και η στάση του Τύπου, των πολιτικών, των κομμάτων, της Δικαιοσύνης κτλ.

Περιγράφονται με γλαφυρότητα και ιστορική τεκμηρίωση οι βιαιοπραγίες και ο εμπρησμός της εβραϊκής συνοικίας το βράδυ της 29ης Ιουνίου του 1931. Η συνοικία του Κάμπελ (στη σημερινή περιοχή του Βότση  στην Καλαμαριά) ήταν μια εβραϊκή φτωχογειτονιά (παραγκούπολη) της Θεσσαλονίκης όπου διέμεναν οικογένειες εβραίων που μετακινήθηκαν εκεί μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Οι  εβραίοι για άλλη μια φορά έγιναν τα εξιλαστήρια θύματα μιας δύσκολης περιόδου της ιστορία της πόλης.

Το βιβλίο παρουσιάζει και φωτίζει τα πρακτικά αυτής της ξεχασμένης δίκης μέσα από τα οποία γίνεται φανερό το παιχνίδι σε βάρος των εβραίων και ο τρόπος που λειτουργούσαν οι οργανώσεις και το παρακράτος της εποχής.

Αυτό δεν είναι το πρώτο έργο του Μιχάλη Τρεμόπουλου για την Θεσσαλονίκη. Τα βιβλία του «Η ιπτάμενη ιστορία της Θεσσαλονίκης» και «Η Θεσσαλονίκη των νερών» (μαζί με τον Γ. Μπλιώνη) συνδέουν την πόλη του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον της.

Η πρώτη παρουσίαση του βιβλίου θα γίνει την Πέμπτη 28 Ιουνίου, στις 19.00 στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (πλατεία Ιπποδρομίου), δηλαδή μία μέρα πριν από την επέτειο του αντισημιτικού πογκρόμ του 1931, που πραγματεύεται.

Το βιβλίο θα παρουσιάσουν οι:

• Στράτος Δορδανάς, ιστορικός, επ. καθηγητής,
• Μαρία Καβάλα, δρ ιστορικός,
• Τζέκυ Μπενμαγιόρ, συγγραφέας,
• Ευάγγελος Χεκίμογλου, συγγραφέας, έφορος του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, δρ οικονομικής ιστορίας.

Το πρώτο θύμα της επίθεσης είναι ο χριστιανός φούρναρης του συνοικισμού, ο Λεωνίδας Παπάς, που δέχεται θανάσιμο πλήγμα από σφαίρα στο στομάχι, στην προσπάθειά του να προστατέψει τους εβραίους γείτονές του, αρνούμενος να κρύψει τη βενζίνη με την οποία στόχευαν οι εθνικιστές να πυρπολήσουν τον συνοικισμό.[1]

«Από νωρίς φέρανε ένα βαρέλι μπενζίνα στο φούρναρη, μα αυτός δεν τη δέχτηκε. Εμείς το πληροφορηθήκαμε αργότερα και γι’ αυτό κλειστήκαμε στα σπίτια μας και περιμέναμε να τους αντιμετωπίσουμε, χωρίς να πιστεύουμε όμως ότι θα φτάναν μέχρι του σημείου να βάλουν φωτιά», θα πει ένας κάτοικος του Κάμπελ. [2]

Μπορεί βάσιμα να υποθέσει κανείς ότι η ενέργεια αυτή είχε στόχο και το να παραδειγματιστούν όσοι χριστιανοί συνεργάζονται με τους εβραίους.

«Ριζοσπάστης», 2.7.1931         

Η προμελέτη του εμπρησμού ενισχύεται από την περιγραφή της εφημερίδας «Νέα Αλήθεια», η οποία αναπαράγοντας την αστυνομική έκθεση, γράφει ότι «οι εθνικισταί, ενισχυθέντες παρά δισχιλίων περίπου ατόμων εκ των πλησίον προσφυγικών συνοικισμών (...) περιέχυσαν τας οικίας των Ισραηλιτών, θέσαντες ακολούθως πυρ εις αυτάς εκ των τεσσάρων σημείων».[3]

Η εφημερίδα «Η Ελληνική» προσθέτει ότι ακούγονται πρώτα σφυρίγματα και μετά από την κραυγή «Βάλτε τους φωτιά!», περιχύνουν τα σπίτια του συνοικισμού και τα πυρπολούν. [4]

Αντίθετα, για τον αστυνομικό διευθυντή και τη «Μακεδονία» η πυρκαγιά ξεκίνησε με άγνωστο τρόπο σε ένα παράπηγμα και μεταδόθηκε σε παρακείμενα. Πάντως, «το πυρ επέτεινε την σύγχυσιν ήτις έφτασε εις το κατακόρυφον με τους πυροβολισμούς οι οποίοι ερρίφθησαν αθρόοι. Το πυρ, οι πυροβολισμοί, αι κραυγαί και αι ύβρεις επροκάλεσαν τοιαύτην αναστάτωσιν ώστε ουδεμία ήτο δυνατόν να γίνει άμεσος ενέργεια προς κατάσβεσιν του πυρός το οποίον εξηπλώθη και εις τους παρακειμένους θαλάμους».

Οδοφράγματα και εφ’ όπλου λόγχη

Γιατί δεν ήταν δυνατόν να σβηστεί η φωτιά ενώ ήταν παρόντα δυο χιλιάδες άτομα;

Η εξήγηση δίνεται στο ρεπορτάζ της ίδιας της «Μακεδονίας», όπου αναφέρεται ότι οι εθνικιστές έχουν δημιουργήσει οδοφράγματα για να εμποδίσουν τη διέλευση των πυροσβεστικών αντλιών.[5] «Ειδικόν συνεργείον πολιτών έθεσεν οδοφράγματα επί της Κεντρικής οδού διά ν’ ανακόψη επικείμενην ίσως έγκαιρον άφιξιν αντλιών», λέει και η «Ακρόπολις».[6] Και για να κρατήσουν τα οδοφράγματα, δίνουν πραγματικές μάχες.

Τα οδοφράγματα στήνονται κοντά στο κέντρο Φλόκα, σύμφωνα με την εφημερίδα «Ακρόπολις», η οποία συμπληρώνει ότι αυτά θα καταστραφούν μόνο μετά από την επέλαση του ιππικού, που θα διαλύσει τους επιδρομείς.[7] Εντωμεταξύ, όμως, οι επιτιθέμενοι «οχυρωθέντες όπισθεν αυτών ήρχισαν πυροβολούντες συνεχώς εις τρόπον ώστε αν οι χωροφύλακες απεπειρώντο να καταλάβουν τα οδοφράγματα θα εδοκίμαζον πολλάς απώλειας». Οι σφαίρες τους, μάλιστα, αχρηστεύουν 2 αυτοκίνητα με χωροφύλακες, που αναγκάζονται να πέσουν πρηνηδόν και να πυροβολήσουν και αυτοί στον αέρα προς εκφοβισμό. [8]

Έτσι, «έως ότου φτάσουν αι αντλίαι αι φλόγαι περικύκλωσαν είκοσι εν όλω θαλάμους τους οποίους και απετέφρωσαν».[9]

Τα οδοφράγματα στο πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ της εφημ. «Η Ελληνική» (2.7.1931)

Μετά το σπίτι του προέδρου του συνοικισμού Μπεράχα, μπαίνουν φωτιές και σε άλλα. Καίγεται ένα συγκρότημα από δέκα θαλάμους και όλοι οι δεξιά της οδού προς το Σέδες, δηλαδή από τη μεριά της Καλαμαριάς.[10] Καίγεται το παντοπωλείο του Γιοσέ Βρέζια, μετά το παράπηγμα του Σoλομών Βεντούρα. Μέσα σε μια ώρα καταστρέφονται 11 κτίρια, 6 μεγάλοι θάλαμοι τολ και άλλοι μεμονωμένοι οικίσκοι, όπου στεγάζονταν 54 οικογένειες, καθώς και το σχολείο, το φαρμακείο του Ισαάκ Τίβολι, η συναγωγή και οι κατοικίες του ραβίνου Α. Περές, του γιατρού Μιχαήλ Πέσσαχ και του διαχειριστή του συνοικισμού Λιάου Λευή.[11]

Οι περιγραφές από τα ρεπορτάζ για τον εμπρησμό στο Κάμπελ είναι ανατριχιαστικές:

«Σε λίγο αναπηδούν οι πρώτες φλόγες από το κέντρο του συνοικισμού. Καίγεται η συναγωγή, το σχολείο, το φαρμακείο. Η φωτιά μεταδίδεται και εις το σπίτι του Ραββίνου και του γιατρού Μιχαήλ Πέσσα. Ενώ ο συνοικισμός παραδίδεται εις τας φλόγας, αραί και απειλαί διασταυρώνονται, σύγχυσις και πανικός.

Σε λίγο ένα καραβάνι κόσμου ορμά από ένα τμήμα του συνοικισμού προς το «Βυζάντιον» εις το οποίον το πυρ ακούγεται σε όλην την έκτασιν. Είναι 32 οικογένειες οι οποίες εγκαταλείπουν το παν για να σωθούν».

Εκτός από την παρεμπόδιση της πυροσβεστικής, ώστε να μη σβήσει τη φωτιά, οι εθνικιστές, με νέες ενισχύσεις, επιχειρούν νέα επίθεση για «να καταστρέψουν τελείως τον Ισραηλιτικόν συνοικισμόν». Τότε οι χωροφύλακες σχηματίζουν μια πρώτη γραμμή μάχης και σε λίγη απόσταση οι στρατιώτες του πεζικού, με εφ’ όπλου λόγχη, σχηματίζουν μια δεύτερη ζώνη. Οι επιδρομείς επιχειρούν νέες επιθέσεις αλλά φτάνουν μέχρι τις στρατιωτικές λόγχες και πολλοί λογχίζονται ή σχίζονται τα ρούχα τους. Τότε κάνουν άλλη επίθεση και «πλαγιοδρομούν» προς την αντίθετη πλευρά του συνοικισμού, που ήταν αφρούρητη. Ως έσχατη επιλογή, ο επιτελάρχης του Γ’ Σώματος Στρατού διατάσσει το ιππικό να εμποδίσει με επέλαση τη νέα επίθεση. Όντως οι ιππείς ορμούν και απωθούν προς τα πίσω τους επιτιθέμενους. [12]

Είναι η στιγμή που οι πυροσβέστες βρίσκουν ευκαιρία και κατορθώνουν να μεταφέρουν εκτός του συνοικισμού όσους βρισκόταν μέσα ή ανάμεσα στα φλεγόμενα οικήματα καθώς και τους τραυματίες.[13]

Δύο άτομα έχουν «παραπατηθεί» από το πλήθος και μεταφέρονται στο νοσοκομείο Χιρς.[14] Στις 2 π.μ. ο Καλοχριστιανάκης αναφέρει ότι «υπάρχουν εξ τραυματίαι, εκ των οποίων οι τέσσερις εβραίοι και οι δύο χριστιανοί, μεταφερθέντες οι μεν τρεις εις το νοσοκομείον Χιρς, οι δε άλλοι τρεις εις το Δημοτικόν Νοσοκομείον». Η «Μακεδονία» αναφέρει ότι όλοι τραυματίστηκαν «εκ των ριφθέντων πυροβολισμών» και ότι οι εβραίοι «οι οποίοι είναι ελαφρότερον τραυματισμένοι είναι οι Σαλομόν Βεντούρα και Ζοζέ Φρομάνο».[15] Το αποτέλεσμα είναι να μείνουν άστεγες περίπου 210 οικογένειες φτωχών εβραίων.

Ο υποδιευθυντής της αστυνομίας Γαβριλάκος είναι αυτός που είχε διατάξει τη διάλυση των εθνικιστών και έσπευσε για κατάσβεση της πυρκαγιάς.[16] Ο Καλοχριστιανάκης πάντως κάνει νυχτερινή αναφορά στον Γενικό Διοικητή αλλά και στον πρωθυπουργό Βενιζέλο. Επιτόπου καταφτάνουν ο Εισαγγελέας Εφετών Γαρέζος, ο Φρούραρχος Τζαβέλλας καθώς και ο Εισαγγελέας Πρωτοδικών Κωνσταντίνου, ο οποίος μετά την ποινική δίωξη κατά της «Μακαμπή» αναλαμβάνει και αυτή την υπόθεση, συνιστώντας «άκραν επιφύλαξιν εις ανακοινώσεις».

Ό,τι σώθηκε από τον εμπρησμό του Κάμπελ (αρχείο USHMM)

Οι παράγκες του Κάμπελ σε μια άμορφη μάζα (Zikhron Saloniki, σ. 363) -Νότια πλευρά

Τα ερείπια του Κάμπελ (εφ. «Ελεύθερος Άνθρωπος», 2.7.1931, σ. 1) -Νότια πλευρά

Τα ερείπα του ιατρείου Μπεράχα (εφ. «Ακρόπολις, 2.7.1931, σ.1)

Αστυνομία και μαθητές μπροστά στο καμένο σχολείο του Κάμπελ την επόμενη μέρα (Zikhron Saloniki, σ. 358) -Βόρεια πλευρά

 

---

[1] Φίτσος Τ., «Ριζοσπάστης» 2.7.1931, ό.π.

[2] «Η ζωή των θυμάτων του πογκρόμ -οι εθνικιστικές αγριότητες», εφ. «Πάλη των τάξεων», 10.7.1931, σ.3.

[3] «Νέα Αλήθεια», 30.6.1931, σ. 4.

[4] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[5] «Μακεδονία», 1.7.1931, σ. 6.

[6] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[7] «Ακρόπολις», 1.7.1931, σ. 8, ανταπόκριση Αντ. Θεοδωρίδη.

[8] «Η Ελληνική», 1.7.1931, σ. 1, ανταπόκριση Ζήρας.

^[9] «Η φωτιά ενετοπίστη μετά το μεσονύκτιον υπό της πυροσβεστικής», «Μακεδονία», 30.6.1931, σ. 6.

[10] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[11] «Μακεδονικά Νέα», 30.6.1931, «Μακεδονία», 1.7.1931, «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[12] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[13] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

^[14] Pierron, ό.π., σ. 221-223. Επίσης, αναφέρει ότι τραυματίζονται πέντε άτομα, μεταξύ των οποίων δύο στρατιώτες και μια γυναίκα.

^[15] «Μακεδονία», 30.6.1931, σ. 6.

[16] «Η Ελληνική», 1.7.1931, σ. 1, ανταπόκριση Ζήρας.

Ο εμπρησμός του συνοικισμού Κάμπελ

Το πρώτο θύμα της επίθεσης είναι ο χριστιανός φούρναρης του συνοικισμού, ο Λεωνίδας Παπάς, που δέχεται θανάσιμο πλήγμα από σφαίρα στο στομάχι, στην προσπάθειά του να προστατέψει τους εβραίους γείτονές του, αρνούμενος να κρύψει τη βενζίνη με την οποία στόχευαν οι εθνικιστές να πυρπολήσουν τον συνοικισμό.[1]

«Από νωρίς φέρανε ένα βαρέλι μπενζίνα στο φούρναρη, μα αυτός δεν τη δέχτηκε. Εμείς το πληροφορηθήκαμε αργότερα και γι’ αυτό κλειστήκαμε στα σπίτια μας και περιμέναμε να τους αντιμετωπίσουμε, χωρίς να πιστεύουμε όμως ότι θα φτάναν μέχρι του σημείου να βάλουν φωτιά», θα πει ένας κάτοικος του Κάμπελ. [2]

Μπορεί βάσιμα να υποθέσει κανείς ότι η ενέργεια αυτή είχε στόχο και το να παραδειγματιστούν όσοι χριστιανοί συνεργάζονται με τους εβραίους.

«Ριζοσπάστης», 2.7.1931         

Η προμελέτη του εμπρησμού ενισχύεται από την περιγραφή της εφημερίδας «Νέα Αλήθεια», η οποία αναπαράγοντας την αστυνομική έκθεση, γράφει ότι «οι εθνικισταί, ενισχυθέντες παρά δισχιλίων περίπου ατόμων εκ των πλησίον προσφυγικών συνοικισμών (...) περιέχυσαν τας οικίας των Ισραηλιτών, θέσαντες ακολούθως πυρ εις αυτάς εκ των τεσσάρων σημείων».[3]

Η εφημερίδα «Η Ελληνική» προσθέτει ότι ακούγονται πρώτα σφυρίγματα και μετά από την κραυγή «Βάλτε τους φωτιά!», περιχύνουν τα σπίτια του συνοικισμού και τα πυρπολούν. [4]

Αντίθετα, για τον αστυνομικό διευθυντή και τη «Μακεδονία» η πυρκαγιά ξεκίνησε με άγνωστο τρόπο σε ένα παράπηγμα και μεταδόθηκε σε παρακείμενα. Πάντως, «το πυρ επέτεινε την σύγχυσιν ήτις έφτασε εις το κατακόρυφον με τους πυροβολισμούς οι οποίοι ερρίφθησαν αθρόοι. Το πυρ, οι πυροβολισμοί, αι κραυγαί και αι ύβρεις επροκάλεσαν τοιαύτην αναστάτωσιν ώστε ουδεμία ήτο δυνατόν να γίνει άμεσος ενέργεια προς κατάσβεσιν του πυρός το οποίον εξηπλώθη και εις τους παρακειμένους θαλάμους».

Οδοφράγματα και εφ’ όπλου λόγχη

Γιατί δεν ήταν δυνατόν να σβηστεί η φωτιά ενώ ήταν παρόντα δυο χιλιάδες άτομα;

Η εξήγηση δίνεται στο ρεπορτάζ της ίδιας της «Μακεδονίας», όπου αναφέρεται ότι οι εθνικιστές έχουν δημιουργήσει οδοφράγματα για να εμποδίσουν τη διέλευση των πυροσβεστικών αντλιών.[5] «Ειδικόν συνεργείον πολιτών έθεσεν οδοφράγματα επί της Κεντρικής οδού διά ν’ ανακόψη επικείμενην ίσως έγκαιρον άφιξιν αντλιών», λέει και η «Ακρόπολις».[6] Και για να κρατήσουν τα οδοφράγματα, δίνουν πραγματικές μάχες.

Τα οδοφράγματα στήνονται κοντά στο κέντρο Φλόκα, σύμφωνα με την εφημερίδα «Ακρόπολις», η οποία συμπληρώνει ότι αυτά θα καταστραφούν μόνο μετά από την επέλαση του ιππικού, που θα διαλύσει τους επιδρομείς.[7] Εντωμεταξύ, όμως, οι επιτιθέμενοι «οχυρωθέντες όπισθεν αυτών ήρχισαν πυροβολούντες συνεχώς εις τρόπον ώστε αν οι χωροφύλακες απεπειρώντο να καταλάβουν τα οδοφράγματα θα εδοκίμαζον πολλάς απώλειας». Οι σφαίρες τους, μάλιστα, αχρηστεύουν 2 αυτοκίνητα με χωροφύλακες, που αναγκάζονται να πέσουν πρηνηδόν και να πυροβολήσουν και αυτοί στον αέρα προς εκφοβισμό. [8]

Έτσι, «έως ότου φτάσουν αι αντλίαι αι φλόγαι περικύκλωσαν είκοσι εν όλω θαλάμους τους οποίους και απετέφρωσαν».[9]

Τα οδοφράγματα στο πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ της εφημ. «Η Ελληνική» (2.7.1931)

Μετά το σπίτι του προέδρου του συνοικισμού Μπεράχα, μπαίνουν φωτιές και σε άλλα. Καίγεται ένα συγκρότημα από δέκα θαλάμους και όλοι οι δεξιά της οδού προς το Σέδες, δηλαδή από τη μεριά της Καλαμαριάς.[10] Καίγεται το παντοπωλείο του Γιοσέ Βρέζια, μετά το παράπηγμα του Σoλομών Βεντούρα. Μέσα σε μια ώρα καταστρέφονται 11 κτίρια, 6 μεγάλοι θάλαμοι τολ και άλλοι μεμονωμένοι οικίσκοι, όπου στεγάζονταν 54 οικογένειες, καθώς και το σχολείο, το φαρμακείο του Ισαάκ Τίβολι, η συναγωγή και οι κατοικίες του ραβίνου Α. Περές, του γιατρού Μιχαήλ Πέσσαχ και του διαχειριστή του συνοικισμού Λιάου Λευή.[11]

Οι περιγραφές από τα ρεπορτάζ για τον εμπρησμό στο Κάμπελ είναι ανατριχιαστικές:

«Σε λίγο αναπηδούν οι πρώτες φλόγες από το κέντρο του συνοικισμού. Καίγεται η συναγωγή, το σχολείο, το φαρμακείο. Η φωτιά μεταδίδεται και εις το σπίτι του Ραββίνου και του γιατρού Μιχαήλ Πέσσα. Ενώ ο συνοικισμός παραδίδεται εις τας φλόγας, αραί και απειλαί διασταυρώνονται, σύγχυσις και πανικός.

Σε λίγο ένα καραβάνι κόσμου ορμά από ένα τμήμα του συνοικισμού προς το «Βυζάντιον» εις το οποίον το πυρ ακούγεται σε όλην την έκτασιν. Είναι 32 οικογένειες οι οποίες εγκαταλείπουν το παν για να σωθούν».

Εκτός από την παρεμπόδιση της πυροσβεστικής, ώστε να μη σβήσει τη φωτιά, οι εθνικιστές, με νέες ενισχύσεις, επιχειρούν νέα επίθεση για «να καταστρέψουν τελείως τον Ισραηλιτικόν συνοικισμόν». Τότε οι χωροφύλακες σχηματίζουν μια πρώτη γραμμή μάχης και σε λίγη απόσταση οι στρατιώτες του πεζικού, με εφ’ όπλου λόγχη, σχηματίζουν μια δεύτερη ζώνη. Οι επιδρομείς επιχειρούν νέες επιθέσεις αλλά φτάνουν μέχρι τις στρατιωτικές λόγχες και πολλοί λογχίζονται ή σχίζονται τα ρούχα τους. Τότε κάνουν άλλη επίθεση και «πλαγιοδρομούν» προς την αντίθετη πλευρά του συνοικισμού, που ήταν αφρούρητη. Ως έσχατη επιλογή, ο επιτελάρχης του Γ’ Σώματος Στρατού διατάσσει το ιππικό να εμποδίσει με επέλαση τη νέα επίθεση. Όντως οι ιππείς ορμούν και απωθούν προς τα πίσω τους επιτιθέμενους. [12]

Είναι η στιγμή που οι πυροσβέστες βρίσκουν ευκαιρία και κατορθώνουν να μεταφέρουν εκτός του συνοικισμού όσους βρισκόταν μέσα ή ανάμεσα στα φλεγόμενα οικήματα καθώς και τους τραυματίες.[13]

Δύο άτομα έχουν «παραπατηθεί» από το πλήθος και μεταφέρονται στο νοσοκομείο Χιρς.[14] Στις 2 π.μ. ο Καλοχριστιανάκης αναφέρει ότι «υπάρχουν εξ τραυματίαι, εκ των οποίων οι τέσσερις εβραίοι και οι δύο χριστιανοί, μεταφερθέντες οι μεν τρεις εις το νοσοκομείον Χιρς, οι δε άλλοι τρεις εις το Δημοτικόν Νοσοκομείον». Η «Μακεδονία» αναφέρει ότι όλοι τραυματίστηκαν «εκ των ριφθέντων πυροβολισμών» και ότι οι εβραίοι «οι οποίοι είναι ελαφρότερον τραυματισμένοι είναι οι Σαλομόν Βεντούρα και Ζοζέ Φρομάνο».[15] Το αποτέλεσμα είναι να μείνουν άστεγες περίπου 210 οικογένειες φτωχών εβραίων.

Ο υποδιευθυντής της αστυνομίας Γαβριλάκος είναι αυτός που είχε διατάξει τη διάλυση των εθνικιστών και έσπευσε για κατάσβεση της πυρκαγιάς.[16] Ο Καλοχριστιανάκης πάντως κάνει νυχτερινή αναφορά στον Γενικό Διοικητή αλλά και στον πρωθυπουργό Βενιζέλο. Επιτόπου καταφτάνουν ο Εισαγγελέας Εφετών Γαρέζος, ο Φρούραρχος Τζαβέλλας καθώς και ο Εισαγγελέας Πρωτοδικών Κωνσταντίνου, ο οποίος μετά την ποινική δίωξη κατά της «Μακαμπή» αναλαμβάνει και αυτή την υπόθεση, συνιστώντας «άκραν επιφύλαξιν εις ανακοινώσεις».

Ό,τι σώθηκε από τον εμπρησμό του Κάμπελ (αρχείο USHMM)

Οι παράγκες του Κάμπελ σε μια άμορφη μάζα (Zikhron Saloniki, σ. 363) -Νότια πλευρά

Τα ερείπια του Κάμπελ (εφ. «Ελεύθερος Άνθρωπος», 2.7.1931, σ. 1) -Νότια πλευρά

Τα ερείπα του ιατρείου Μπεράχα (εφ. «Ακρόπολις, 2.7.1931, σ.1)

Αστυνομία και μαθητές μπροστά στο καμένο σχολείο του Κάμπελ την επόμενη μέρα (Zikhron Saloniki, σ. 358) -Βόρεια πλευρά

 

---

[1] Φίτσος Τ., «Ριζοσπάστης» 2.7.1931, ό.π.

[2] «Η ζωή των θυμάτων του πογκρόμ -οι εθνικιστικές αγριότητες», εφ. «Πάλη των τάξεων», 10.7.1931, σ.3.

[3] «Νέα Αλήθεια», 30.6.1931, σ. 4.

[4] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[5] «Μακεδονία», 1.7.1931, σ. 6.

[6] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[7] «Ακρόπολις», 1.7.1931, σ. 8, ανταπόκριση Αντ. Θεοδωρίδη.

[8] «Η Ελληνική», 1.7.1931, σ. 1, ανταπόκριση Ζήρας.

^[9] «Η φωτιά ενετοπίστη μετά το μεσονύκτιον υπό της πυροσβεστικής», «Μακεδονία», 30.6.1931, σ. 6.

[10] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[11] «Μακεδονικά Νέα», 30.6.1931, «Μακεδονία», 1.7.1931, «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[12] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[13] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

^[14] Pierron, ό.π., σ. 221-223. Επίσης, αναφέρει ότι τραυματίζονται πέντε άτομα, μεταξύ των οποίων δύο στρατιώτες και μια γυναίκα.

^[15] «Μακεδονία», 30.6.1931, σ. 6.

[16] «Η Ελληνική», 1.7.1931, σ. 1, ανταπόκριση Ζήρας.

Ο Λεόν Βιντάλ νεκρός στον συνοικισμό «151»

Με ηλεκτρισμένη την ατμόσφαιρα από το πρωί, το απόγευμα της 29^ης Ιουνίου 1931 θα εξελιχθεί στη Θεσσαλονίκη ένα σημαντικό αντιεβραϊκό πογκρόμ σε διάφορους συνοικισμούς -μοναδικό επί ελληνικού εδάφους- και θα ξεσπιτώσει πολλές οικογένειες. Από τις επιθέσεις θα υπάρξουν και δύο νεκροί, ο χριστιανός φούρναρης στο Κάμπελ Λεωνίδας Παππάς και ο εβραίος εργάτης Λεόν Βιντάλ από τον συνοικισμό «151», καθώς και αρκετοί τραυματίες.

Επεισόδια εκδηλώνονται και στον Βόλο. Στις 7 μ.μ. π.χ. άγνωστος αποκόβει με ξυράφι το αυτί του εβραίου Μεραχέμ.[1]

Το απόγευμα της 29^ης Ιουνίου ο Γεν. Διοικητής Σ. Γονατάς, ο εισαγγελέας Εφετών Γαρέζος και ο Διευθυντής Αστυνομίας Καλοχριστιανάκης συνεδριάζουν «επί των ληπτέων μέτρων», αφού η αστυνομία «είχε πληροφορίας ότι τη νύκτα επρόκειτο να γίνουν αθρόαι επιθέσεις εναντίον ισραηλιτικών συνοικισμών».[2] Γι’ αυτό και παίρνονται έκτακτα μέτρα προστασίας των συνοικισμών, με «ισχυρά τμήματα» χωροφυλακής και στρατού.

Επιπλέον, ο εισαγγελέας καλεί τα προεδρεία των εθνικιστικών οργανώσεων και κάνει συστάσεις. Αυτά όμως βεβαιώνουν ότι είναι «αμέτοχα πάσης κινήσεως ήτις θα έτεινε εις επιθέσεις κατά συνοικισμών». Προσφέρονται, μάλιστα, να βοηθήσουν αλλά ζητούν να συστηθεί εντόνως στους «ταγούς» των Ισραηλιτών και του Τύπου τους ότι «οφείλουν να καταπαύσουν τας προκλήσεις».

Την ίδια ώρα, περίπου 200 άτομα κατευθύνονται με σκοπό να πυρπολήσουν τον εβραϊκό συνοικισμό «151» στην Κάτω Τούμπα. Χτυπάει η καμπάνα του εβραϊκού νοσοκομείου Χιρς «ως συνήθως».[3] Μέχρι το βράδυ, ένα πλήθος 1.000 έως 2.000 ατόμων, κυρίως από τις προσφυγικές συνοικίες, θα κινητοποιηθεί για οργανωμένες επιθέσεις σε εβραϊκούς συνοικισμούς της πόλης, όπως στον Ρεζί Βαρδάρ, στον συνοικισμό «151» και τελικά στο Κάμπελ, στον σημερινό συνοικισμό Βότση της Καλαμαριάς. 

Παρόλα τα μέτρα, ο εβραϊκός συνοικισμός «151» δέχεται επίθεση, με αποτέλεσμα τον τραυματισμό αρκετών ατόμων. Σύμφωνα με τις επίσημες εκθέσεις Γονατά και Καλοχριστιαννάκη προς την κυβέρνηση, μεγάλη ομάδα εθνικιστών πηγαίνει στις 10.45 μμ στον συνοικισμό «151» και επιτίθεται αρχικά στην οικία του Ελιέζερ Φράγκο, σπάζοντας τα τζάμια της.[4] Καταφτάνει, όμως, αστυνομία και στρατιωτική περίπολος και συλλαμβάνονται δύο πρωταίτιοι. Ο ένας, στον δρόμο γα το τμήμα, θα επιχειρήσει να αποδράσει και αφοπλίζει έναν στρατιώτη, ο οποίος αμυνόμενος τον τραυματίζει σοβαρά στην οσφυική χώρα. [5]

Η «Μακεδονία» της επομένης θα αναφέρει τον τραυματισμό του εβραίου Μαϊρ Αμιέλ, που σε μια πάροδο του συνοικισμού «151» και ενώ περνούσε μαζί με τον γιό του, στις 10.30 το βράδυ, πυροβολήθηκε «παρ’ αγνώστου πιθανώς ομοφύλου του».[6] Αναφέρει, επίσης, ότι τραυματίστηκε σοβαρά στο κάτω αριστερό μέρος του στήθους και μεταφέρθηκε από αστυνομικούς στο νοσοκομείο Χιρς.[7] Επίσης, ότι λίγο αργότερα «εικοσαμελής ομάς ροπαλοφόρων ισραηλιτών του συνοικισμού 151 επετέθη εναντίον δύο διερχομένων Χριστιανών τους οποίους εξυλοκόπησεν ανηλεώς». Η αστυνομία θα μεταφέρει τους «διερχόμενους» στο νοσοκομείο.  

Παράλληλα, ειδοποιούνται και καταφτάνουν άλλες ομάδες εβραίων, κάτι που ενθαρρύνει τους κατοίκους του συνοικισμού. Κάποιοι κρατούν ρόπαλα και αρχίζουν να φοβερίζουν τους εθνικιστές. Ακολουθεί γενική συμπλοκή και συγκρούσεις σώμα με σώμα. Πέφτουν και πυροβολισμοί, με αποτέλεσμα να συρρεύσουν «εκ των γειτονικών συνοικιών πολυάριθμοι Έλληνες εθνικισταί» καθώς και άλλοι εβραίοι.[8] Όμως οι εθνικιστές είναι περισσότεροι και οι εβραίοι αναγκάζονται να καταφύγουν μέσα στα σπίτια τους. «Αλλά και εκεί οι διώκται τους τούς ηκολούθησαν και άλλοι με λιθοβολισμούς άλλοι με τα χέρια κατέστρεψαν τα παράθυρα και τις πόρτες αποφασισμένοι να εξοντώσουν τους Ισραηλίτας και να καταστρέψουν τα οικήματά των».

Προσπαθούν, επιπλέον, να βάλουν και φωτιά σε σπίτια, όπως ακριβώς γίνεται την ίδια ώρα περίπου και στο Κάμπελ.[9] Από την αστυνομία καταγράφεται μόνον ότι ομάδα αγνώστων εθνικιστών στον συνοικισμό «151» περιβρέχει με πετρέλαιο την οικία του Ισαάκ Ιακώβ και θέτει πυρ, που σβήνεται αμέσως.[10] Σύμφωνα με την αστυνομική έκθεση, μια περίπολος προλαβαίνει τους εθνικιστές πριν τον εμπρησμό αλλά χωρίς να γίνουν συλλήψεις. Η δικαιολογία που προβάλλεται είναι ότι ήδη είχε συγκεντρωθεί «άπειρον πλήθος, το οποίον εφαίνετο ότι είχε επιθετικάς διαθέσεις».[11]

Καταφτάνει, όντως, όλη η διαθέσιμη δύναμη του 7^ου και του 2^ου αστυνομικού τμήματος και με πολλή προσπάθεια τους εμποδίζουν, μέχρι τις 2 το βράδυ, που με νέες ενισχύσεις θα διαλύσουν τους επιδρομείς.[12] Η αστυνομική έκθεση αναφέρει ότι τελικά γίνονται και 4 συλλήψεις, δύο εβραίων και δυο χριστιανών. [13]

Ανάμεσα στους τραυματίες της επίθεσης είναι και ο εβραίος βιοπαλαιστής Λεόν Βιντάλ (ή Βιδάλ ή Βιτάλ), ο οποίος δέχεται θανάσιμη σφαίρα στο στήθος, που του τρυπάει τον πνεύμονα. Ο Βιντάλ μεταφέρεται στο κοντινό νοσοκομείο Χιρς (σημερινό «Ιπποκράτειο»), όπου λίγο αργότερα θα ξεψυχήσει.

Ο Λεόν Βιντάλ, που σκοτώθηκε από εθνικιστές στον εβραϊκό συνοικισμό «151» (φωτ. του «Ριζοσπάστη», 6.7.1931)                  

Ο Λεόν Βιντάλ ήταν 35 χρονών, μικροπωλητής, γιος του Λιάου Βιντάλ             και της Παλόμας, παντρεμένος με τη Τζούλια, σύμφωνα με τη ληξιαρχική πράξη θανάτου του στις 3.7.1931.[14] Ο θάνατός του, σύμφωνα με την πιστοποίηση του γιατρού Παν. Τζαβέλλα του νοσοκομείου Χιρς, επήλθε στις 8 πμ «εκ τραύματος διαμπερούς του αριστ. πνεύμονος». Η δολοφονική σφαίρα των εθνικιστών είχε τρυπήσει πλήρως το αριστερό πνευμόνι του άτυχου εβραίου, που δεν κατάφερε να επιβιώσει.

---

[1] «Ακρόπολις», 30.6.1931, σ. 1.

^[2] «Μακεδονία», 30.6.1931, σ. 6.

[3] «Ακρόπολις», 1.7.1931, σ. 7.

[4] «Ακρόπολις», 1.7.1931, σ.  8, ανταπόκριση Αντ. Θεοδωρίδη. Αναφέρεται και το όνομα του Ελαγέφ Ραγανή.

[5] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

^[6] «Μακεδονία», 30.6.1931, σ. 6. Ίσως να πρόκειται για το ίδιο άτομο, τον Λεόν Βιντάλ.

[7] Το σημερινό «Ιπποκράτειο».

[8] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 1.

[9] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 2.

[10] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 6.

[11] «Ακρόπολις», 1.7.1931, σ.  8.

[12] «Η Ελληνική», 2.7.1931, σ. 2.

[13] «Ακρόπολις», 1.7.1931, σ.  8.

[14] Ληξιαρχείο Δήμου Θεσσαλονίκης, Βιβλίο θανάτων 1931Δ, 3^η Ιουλίου, αριθ. 14.